Trong hành trình tâm linh, một trong những câu hỏi lớn nhất là:
“Tôi là ai?”
Câu hỏi này được trả lời rất khác nhau trong hai truyền thống lớn: Yoga cổ (Ấn Độ giáo) và Phật giáo.

Yoga cổ & khái niệm Tự ngã (Atman)

Trong triết lý Yoga cổ (như Vedanta và Samkhya), có một niềm tin sâu sắc rằng:
Bên trong mỗi người là một bản thể vĩnh cửu, không sinh – không diệt – không bị đau khổ.

Đó là Atman – cái “tôi chân thật”.

• Atman không phải là thân xác, cảm xúc hay suy nghĩ.
• Atman là tinh thần thuần túy, vượt khỏi mọi thay đổi, là ánh sáng bất biến giữa dòng đời vô thường.
• Khi nhận ra Atman chính là Brahman (Thực tại tuyệt đối), người hành giả đạt được giải thoát (moksha) – thoát khỏi luân hồi.

Mục tiêu của Yoga cổ là:
Trở về với Atman – sống theo chân lý cao hơn – và thoát khỏi mọi ràng buộc ảo tưởng (Maya).

Phật giáo & khái niệm Vô ngã (Anatta)

Trái ngược hoàn toàn, Phật giáo dạy rằng:
Không có “cái tôi” nào thực sự tồn tại.

• Những gì ta gọi là “tôi” chỉ là sự kết hợp tạm thời của năm uẩn:
  1. Sắc (thân thể vật lý)
  2. Thọ (cảm giác)
  3. Tưởng (tri giác, nhận biết)
  4. Hành (tâm hành, phản ứng)
  5. Thức (ý thức)

Tất cả những yếu tố đó đều vô thường, thay đổi không ngừng, và không có thực thể cố định nào ở giữa.

Mục tiêu của người thực hành là:
Thấy rõ bản chất vô ngã – buông bỏ mọi dính mắc – và giải thoát khỏi khổ đau.

So sánh “Cái tôi” trong Yoga cổ và Phật giáo

	Yoga cổ (Vedanta / Samkhya / Yoga Sutra)	Phật giáo (Theravāda / Mahāyāna)
Bản chất “tôi”	Có Tự ngã (Atman / Purusha) – bất biến, tinh khiết	Vô ngã (Anatta) – không có cái tôi vĩnh viễn
“Tôi” là gì?	Purusha – tinh thần thuần túy, không bị ảnh hưởng bởi thế gian	Ngũ uẩn – kết hợp tạm thời, luôn thay đổi
Mục tiêu tu tập	Nhận ra Atman là Brahman – bản thể tuyệt đối	Buông bỏ ngã chấp – thấy rõ vô thường, vô ngã, khổ
Cái tôi sau giải thoát	Purusha vẫn hiện hữu – không còn bị trói buộc	Không còn cái tôi nào – chỉ còn tự do khỏi mọi chấp ngã
Thái độ với thế giới	Thế giới là ảo tưởng (Maya) – cần thoát khỏi nó	Thế giới là duyên sinh – không chấp mới là tự do
Ví dụ hình tượng	“Tôi là ánh sáng bị mây vô minh che lấp – cần gạt mây để sáng lại.”	“Tôi là ảo tưởng như bong bóng – không giữ thì không khổ.”

Kết luận: Hai con đường, hai hướng tiếp cận

• Yoga cổ tin rằng bạn là một linh hồn bất tử, bị lãng quên bởi cuộc sống thế tục.
  Hành trình là trở về với chính mình – bản thể thuần khiết, vĩnh hằng.
• Phật giáo tin rằng bạn không phải ai cả – chỉ là một tiến trình đang diễn ra.
  Hành trình là buông bỏ mọi ảo tưởng về “tôi”, để được tự do thực sự.

Bạn chọn cách nào?

• Nếu bạn tin vào Tự ngã, bạn sẽ đi con đường quay về bản thể sâu sắc, sống theo giá trị tâm linh cao hơn.
• Nếu bạn thực hành Vô ngã, bạn học cách buông bỏ danh–lợi–tự ái, không đồng nhất với cảm xúc, và sống nhẹ hơn, tự do hơn.

Cả hai đều là con đường tỉnh thức, chỉ khác nhau ở chỗ:

Yoga cổ: Bạn là bản thể thuần khiết bên trong – hãy quay về nhận ra nó, đừng để thân–tâm tạm thời che lấp sự sáng tỏ ấy.
Phật giáo: Bạn vốn không là gì cố định – hãy thấy rõ sự trống rỗng ấy và buông mọi bám víu, bạn sẽ tự do.